„Kwoty płci na stanowiskach kierowniczych”
Dnia 15 kwietnia 2013 roku odbyła się w Sejmie RP międzynarodowa konferencja poświęcona interdyscyplinarnej problematyce kwot płci na stanowiskach kierowniczych. Przedmiotem obrad była przede wszystkim ocena projektu dyrektywy Komisji Europejskiej dotyczącej poprawy równowagi płci w radach nadzorczych notowanych na giełdzie spółek (COM(2012) 614 final) w świetle prawa konstytucyjnego i prawa handlowego Polski i Niemiec wzbogacona o prawnoporównawcze refleksje z Norwegii, Francji oraz Wielkiej Brytanii.
Organizatorami Konferencji byli, obok Sejmu RP, Uniwersytet Europejski Viadrina we Frankfurcie nad Odrą oraz Polsko-Niemieckie Stowarzyszenie Prawników, wsparcia finansowego udzieliła zaś Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Patronat nad konferencją objęty został przez Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania oraz Ambasadora Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie, natomiast patronem medialnym przedsięwzięcia było Wydawnictwo C.H. Beck.
Tło rozważań
Konferencję rozpoczęły wystąpienia przedstawicieli organizatorów oraz podmiotów, które objęły nad nią patronat. Pani Minister Agnieszka Kozłowska-Rajewicz, Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania, przedstawiła społeczny i gospodarczy wymiar zjawiska nierówności płci na stanowiskach kierowniczych, podkreślając, że występująca obecnie w Polsce i w Europie zbyt niska reprezentacja kobiet w gremiach kierowniczych podmiotów gospodarczych oceniana musi być jako marnowanie potencjału ludzkiego. Pani Ewa Synowiec, Dyrektor Przedstawicielstwa KE w Warszawie, wskazała z kolei, że Traktaty zapewniają jednakowe prawa dla mężczyzn i kobiet na rynku pracy, a ponieważ widoczna jest znaczna dysproporcja udziału kobiet i mężczyzn w organach decyzyjnych spółek, konieczne jest przedsięwzięcie przez KE stosownych działań, przybierające postać projektu dyrektywy wprowadzającej instrumenty równowagi płci we władzach spółek. Kolejny mówca, Pan Joachim Bleicker, Minister Pełnomocny w Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie, zwrócił uwagę na brak uzasadnienia dla stanu nienależytej reprezentacji kobiet w gremiach kierowniczych spółek, w szczególności w kontekście lepszego wykształcenia i przygotowania kobiet. Choć sama instytucja kwot płci budzi w Republice Federalnej Niemiec dyskusje, jest to instrument, który wywołał niezbędną debatę nad poprawą stanu reprezentacji kobiet w gremiach kierowniczych spółek. Słowa powitania wygłosili również przedstawiciele organizatorów: dr Jan Schürmann z Polsko-Niemieckiego Stowarzyszenia Prawników, który podkreślił doniosłość naukowej wymiany doświadczeń między Polską a Niemcami – krajami sąsiadami w Unii Europejskiej oraz prof. Bartosz Makowicz z Uniwersytetu Viadrina akcentujący rolę uczelni wyższych i środowisk naukowych w prowadzeniu debat dotyczących aktualnych zagadnień prawnych i politycznych.
Wykłady wprowadzające
Interdyscyplinarność problematyki kwot płci podkreślona została w dwóch wykładach wprowadzających wygłoszonych przez prof. Małgorzatę Fuszarę z Uniwersytetu Warszawskiego oraz prof. Bartosza Makowicza z Uniwersytetu Viadrina. Pani Profesor wskazała na dwa zasadnicze usprawiedliwienia dla stosowania instrumentów wyrównywania szans, do których zaliczają się kwoty płci: argument sprawiedliwości oraz argument korzyści z różnorodności. Instrumenty wyrównywania szans przestały być obecnie w Polsce w ocenie prof. Fuszary dyskredytowane jako kojarzone z minionym systemem i mogą odegrać skuteczną rolę w wyrównywaniu istniejących w polskim społeczeństwie dysproporcji między kobietami a mężczyznami.
Prof. Makowicz podjął natomiast próbę odpowiedzi na cztery podstawowe pytania odnoszące się do problematyki reprezentacji kobiet w gremiach kierowniczych spółek. Po pierwsze, przedstawił przyczyn, dla których gospodarka potrzebuje więcej kobiet; po drugie, wskazał na źródła niewystarczającej reprezentacji kobiet na stanowiskach kierowniczych; po trzecie, zaprezentował wachlarz potencjalnych środków osiągnięcia celu większego udziału kobiet: począwszy od wiążących kwot obwarowanych sankcjami (model przyjęty we Francji czy Norwegii), poprzez wiążące kwoty bez sankcji (Hiszpania, Holandia) i regulacje wyłącznie dla przedsiębiorstw państwowych (np. Dania, Finlandia), na niewiążących Kodeksach Dobrych Praktyk (Polska, Niemcy) kończąc. Finalnie podkreślone zostało że choć kwoty płci okazały się być na przykładzie Norwegii i Francji instrumentem skutecznym, to jednak ich wprowadzenie zarówno na poziomie UE, a także samych państw powinno być traktowane jako ultima ratio.
Prawne aspekty kwot płci
W ramach pierwszego panelu konferencji dokonana została analiza instytucji kwot płci z punktu widzenia ich zgodności z prawem konstytucyjnym i prawem spółek Polski oraz Niemiec. Panel moderowała Pani Poseł Agnieszka Pomaska, przewodnicząca sejmowej komisji ds. Unii Europejskiej.
Prawo spółek
Ocenę projektu unijnych parytetów płci w kontekście polskiego prawa spółek przeprowadził prof. Michał Romanowski z Uniwersytetu Warszawskiego. Prof. Romanowski wskazał, że przy odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność kwot płci należy odwołać się do obowiązującego w prawie prywatnym domniemania na rzecz wolności, w tym przypadku w kształtowaniu składów rad nadzorczych spółek. Przyjmowanym przez inwestorów kryterium oceny spółki przy nabywaniu ich akcji jest bowiem skuteczność zarządzania spółką, a nie zarządzanie nią przy zastosowaniu kryteriów płci. To akcjonariusze, którzy zainwestowali w spółkę swój majątek, wiedzą lepiej od państwa, jak spółka powinna być zarządzana.
Kontekst niemieckiego prawa spółek odnośnie instytucji kwot płci przedstawiła adw. dr Barbara Mayer z grupy roboczej adwokatek w Niemieckim Stowarzyszeniu Prawników. Wskazane zostało, że występujące w niemieckim Corporate Governance Codex regulacje odnoszące się do zapewnienia zrównoważonej reprezentacji płci w organach spółek mają charakter niewiążący prawnie. Od pewnego czasu toczy się w Niemczech debata na temat wprowadzenia wiążących prawnie regulacji kwot płci, przy czym rozróżnia się kwoty określone ustawowo (wymóg dążenia do osiągnięcia określonego procentowo udziału kobiet w organach spółek) oraz kwoty samookreślenia, polegające na ustawowym zobowiązaniu spółek – połączonym z obowiązkiem dochowania wymogom transparentności – do samodzielnego określania zakładanych do osiągnięcia celów kwotowych.
Prawo konstytucyjne
Ocenę dopuszczalności instytucji kwot płci jako instrumentu afirmatywnego w świetle polskiego prawa konstytucyjnego przeprowadziła prof. Ewa Łętowska z Komitetu Nauk Prawnych PAN. Prof. Łętowska podkreśliła, że nie można apriorycznie zakładać niezgodności ustawowej akcji afirmatywnej z Konstytucją, bowiem kontrola konstytucyjności tego rodzaju instrumentów ma charakter sytuacyjny, a to z dwóch powodów: ocena proporcjonalności dotyczy zawsze konkretnej akcji wyrównawczej, a podjęcie akcji afirmatywnej wymaga uzasadnienia względami aksjologii konstytucyjnej (sprawiedliwość społeczna). Ocena, czy ewentualna realizacja projektu politycznego, jakim jest zamiar zwiększenia udziału kobiet w gremiach zarządzających spółek, byłaby zgodna z Konstytucją, jest zależna od szeregu czynników. Obecnie mamy bowiem do czynienia z projektem dyrektywy, a nie jej obowiązującą wersją; implementacja dyrektyw odbywa się ze sporym zakresem autonomii legislatora krajowego; trudno prognozować treść aktu implementującego i przebieg samej implementacji; ocena konstytucyjności aktu implementacyjnego jest nieprzewidywalna z uwagi na konstrukcyjny i aksjologiczny luz decyzyjny TK; orzecznictwo TK w sprawach akcji wyrównawczej jest chwiejne i niejednolite.
Kontekst niemieckiego prawa konstytucyjnego przedstawiła prof. Frauke Brosius-Gersdorf z Uniwersytetu Leibnitza w Hanowerze. Pani Profesor dokonała rozróżnienia kwot elastycznych, przewidujących pierwszeństwo kobiet w powoływaniu do rad nadzorczych spółek tylko w razie posiadania co najmniej takich samych kwalifikacji co mężczyźni, a także dopuszczających wyłączenie owego pierwszeństwa w sytuacji potrzeby uwzględnienia osobistych właściwości kandydata – mężczyzny oraz kwot sztywnych zakładających wymóg dążenia do osiągnięcia procentowego udziału kobiet w organach spółek bez względu na ich kwalifikacje. W ocenie prof. Brosius-Gersdorf pierwszy z rodzajów kwot, choć dyskryminuje mężczyzn z powodu płci oraz narusza prawo podstawowe wolności wykonywania zawodu, jest zgodny z niemiecką Ustawą Zasadniczą, gdyż służy realizacji spoczywającego na RFN celu dążenia do osiągnięcia równości materialnej (równouprawnienia) kobiet i mężczyzn.
Ocena projektu dyrektywy
Drugi panel konferencji, moderowany przez dr hab. Roberta Grzeszczaka z Uniwersytetu Warszawskiego, poświęcony był przedstawieniu projektu dyrektywy kwotowej, a także formułowanych pod jej adresem w Polsce i w Niemczech uwag.
Dr Michał Gondek z Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości KE przedstawił główne założenia projektu dyrektywy kwotowej podkreślając, że nie przewiduje ona wymogu wprowadzenia sztywnej kwoty płci, a wymóg zastosowania mechanizmów prowadzących do osiągnięcia celu 40% w postaci stworzenia odpowiednich procedur naboru kandydatów i kandydatek do rad nadzorczych. Przewidziane w dyrektywnie sankcje stosowane miałyby być zaś nie za nieosiągnięcie celu reprezentacji kobiet w wymiarze 40%, a za brak należytych procedur naboru. Dr Gondek omówił także art. 157 ust. 3 Traktatu o Funkcjonowaniu UE (TFUE) będący podstawą wydania dyrektywy oraz odniósł się do zarzutów naruszenia zasady subsydiarności i proporcjonalności, podnosząc w szczególności, że stosowane dotychczas niewiążące prawnie formy działania nie odniosły pożądanego skutku.
Kolejny referent, dr Przemysław Sobolewski, ekspert ds. legislacji w Biurze Analiz Sejmowych, zwrócił uwagę na fakt, że z wyrażonej w art. 5 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej zasady subsydiarności wynika domniemanie właściwości parlamentów krajowych, a działanie UE jest wyjątkiem, który może mieć miejsce w razie kumulatywnego spełnienia dwóch przesłanek: niemożności osiągnięcia celów przez państwa członkowskie i możliwości lepszego ich osiągnięcia na poziomie unijnym. W ocenie dr Sobolewskiego świadoma decyzja państw członkowskich o nieprzyjmowaniu wiążących prawnie kwot płci nie może być uzasadnieniem dla podejmowania w tej materii działań na poziomie UE, uchwalenie dyrektywy oznaczałoby więc naruszenie zasady pomocniczości. Dr Sobolewski podkreślił ponadto, że członkami rady nadzorczej zostają osoby cieszące się zaufaniem akcjonariuszy i właśnie kryterium zaufania, nie zaś posiadania określonych przez ustawodawcę innych kwalifikacji, odgrywa decydującą rolę przy wyborze członków rady nadzorczej.
Ostatni z prelegentów w tym panelu, dr Christian Eichholz z Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości RFN wskazał w pierwszej kolejności, że art. 157 ust. 3 TFUE usytuowany jest w tytule poświęconym polityce społecznej, a projekt dyrektywy kwotowej nie realizuje jego zdaniem zadań polityki społecznej, poza tym odnosi się do stosunków pracy, a powoływanie członków rady nadzorczej czy zarządu spółek publicznych nie mieści się w tej kategorii, stąd norma ta nie może być podstawą podejmowania przez UE działań w tej materii. Wskazane zostało ponadto, że uchwalenie dyrektywy kwotowej naruszałoby zasadę subsydiarności, ponieważ przykład kilku państw europejskich pokazuje, że możliwe jest podjęcie skutecznych działań wyrównawczych bez konieczności odwoływania się do instrumentu unijnej harmonizacji. Finalnie przeprowadzone zostało badanie proporcjonalności dyrektywy, które już na etapie przydatności środka do realizacji zamierzonego celu wykazuje w ocenie dr. Eichholza naruszenie prawa unijnego.
Doświadczenia z innych państw
W ostatnim panelu konferencji, moderowanym przez dr Jana Schürmanna, przedstawiona została perspektywa trzech państw europejskich: Francji, Norwegii oraz Wielkiej Brytanii. Prof. Valérie Tandeau de Marsac z EDHEC Business School w Paryżu omówiła proces wprowadzania we Francji wiążących prawnie kwot płci zakładających osiągnięcie do 2014 roku co najmniej 20%, zaś do 2017 roku co najmniej 40% udziału kobiet w organach spółek. Ich wprowadzenie uznane zostało przez Radę Stanu za niezgodne z konstytucją, stąd pojawiła się konieczność jej nowelizacji, co dokonane zostało w 2008 roku. Regulacjami kwotowymi objęte są we Francji spółki osiągające roczny obrót powyżej 50 milionów Euro i zatrudniające więcej niż 500 pracowników, spod regulacji wyłączone są spółki z udziałem państwa oraz organy administracji.
Pierwszym europejskim państwem, w którym wprowadzone zostały prawnie wiążące kwoty płci, była Norwegia. Doświadczenia w tym zakresie przedstawiła prof. Mari Teigen z Instytutu Badań Społecznych Uniwersytetu w Oslo. Jak podkreśliła prof. Teigen, przykład Norwegii pokazuje, że wiążące kwoty skutecznie realizują cel zwiększania partycypacji kobiet w radach nadzorczych (wzrost z 9% w 2004 r. do 41% w 2012 r.), a pośrednio przyczyniają się także, choć powoli, do zwiększania udziału kobiet na stanowiskach dyrektorów wykonawczych spółek.
Uczestnicy konferencji wysłuchali również wykładu prof. Jude Browne reprezentującej Center for Gender Studies Uniwersytetu Cambridge. Pani Profesor przedstawiła negatywne stanowisko rządu brytyjskiego odnośnie projektu dyrektywy kwotowej uznające brak kompetencji do wydawania takiego aktu oraz naruszenie zasady subsydiarności. W ocenie prof. Browne propozycje samoregulacji przez spółki kwot płci nie są skutecznym instrumentem, co wynika jednoznacznie z dotychczasowych doświadczeń, stąd konieczność zastosowania instrumentu prawnie wiążącego.
Podsumowanie
Podsumowania konferencji dokonał prof. Makowicz, który podkreślił, że konferencja stworzyła okazję do zaprezentowania różnych, także przeciwstawnych stanowisk odnośnie projektu dyrektywy kwotowej i samych instrumentów afirmatywnych. Poglądy referentów wygłoszone podczas wykładów oraz w toku dyskusji niewątpliwie wzbogaciły toczącą się w Polsce i w Niemczech naukową debatę nad projektem dyrektywy.
